Istotą weksla jest jego obiegowy charakter, który umożliwia przenoszenie jego własności na inne osoby na drodze indosu. W niektórych przypadkach wystawcy może zależeć, aby weksel nie mógł być przeniesiony na drodze indosu. Dotyczy to zwłaszcza weksli in blanco, ponieważ gdyby remitent weksla in blanco wypełnił go niezgodnie z zawartym z wystawcą porozumieniem, a następnie indosował weksel na inną osobę, wystawca nie mógłby wobec tej osoby podnosić zarzutów opartych na stosunkach z pierwotnym posiadaczem weksla.

Aby wystawić weksel nie uprawniający do dokonania indosu, należy na nim umieścić klauzulę „nie na zlecenie”. Ponadto – aby nie doprowadzić do sprzeczności, popularne wyrażenie „zapłacę za ten weksel na zlecenie Jana Kowalskiego…” należy zastąpić wyrażeniem „zapłacę za ten weksel  na rzecz Jana Kowalskiego…”

Weksel taki może zatem brzmieć:

Kraków, dnia 25 lipca 2010r. Dnia 30 grudnia 2010r. zapłacę za ten weksel we Wrocławiu na rzecz Jana Kowalskiego, ale nie na jego zlecenie, sumę 1000zł.

Klauzula nie na zlecenie uniemożliwia dokonanie indosu, ale umożliwia przeniesienie weksla na drodze przelewu wierzytelności (cesji) opisanej w kodeksie cywilnym. Główną różnicą przelewu wierzytelności, w porównaniu do indosu, będzie fakt, że nowy nabywca weksla nie ma prawa żądać zapłaty od osoby, od której należność z weksla otrzymał (brak możliwości poszukiwania zwrotnego u „indosantów”, których wówczas na wekslu nie ma), jak również wystawca może podnosić wszelkie zarzuty wobec nowego posiadacza, które mu przysługują wobec remitenta. W przypadku klasycznego indosu możliwość podnoszenia takich zarzutów jest mocno ograniczona:

prawo wekslowe. art. 17

Osoby, przeciw którym dochodzi się praw z weksla, nie mogą wobec posiadacza zasłaniać się zarzutami, opartymi na swych stosunkach osobistych z wystawcą lub z posiadaczami poprzednimi, chyba że posiadacz, nabywając weksel, działał świadomie na szkodę dłużnika.

Jeśli wystawcy zależy, aby należności z weksla dochodził wyłącznie remitent, i aby wyłączyć możliwość zarówno dokonania indosu, jak i dokonania przelewu wierzytelności, należy wystawić weksel nie na zlecenie, a ponadto wyłączyć możliwość dokonania przelewu wierzytelności, którą dopuszcza art. 509 kodeksu cywilnego.

Przykład weksla uniemożliwiającego przelew wierzytelności:

Zakopane, dnia 25 lipca 2010r. Dnia 30 grudnia 2010r. zapłacę w Krakowie za ten weksel na rzecz Jana Kowalskiego, ale nie na jego zlecenie, sumę 1000zł. Weksel nie może być przedmiotem cesji.

W tej chwili przychodzą mi na myśl tylko dwie sytuacje, kiedy należności z takiego weksla będzie mógł dochodzić ktoś inny, niż remitent:

– kiedy remitent umrze i należność przejdzie na jego spadkobierców,

– kiedy należność z weksla zostanie zajęta przez komornika na poczet długów remitenta i komornik będzie domagał się zapłaty na poczet prowadzonego postępowania egzekucyjnego.

Trzecim posiadaczem, w rozumieniu Ustawy Wekslowej jest osoba nie wtajemniczona w stosunki, jakie łączyły poprzedzających ją indosantów z wystawcą weksla;

o ile przeto posiadacz wiedział, że weksel indosowany został grzecznościowo dla ułatwienia wystawcy kredytu, nie może dochodzić roszczeń przeciwko takiemu indosantowi.

(wyrok Sądu Okręgowego w Warsawe z dnia 19 października 1926r. 501/26)

Z uzasadnienia:

Krystyn O. wystąpił do Sądu Okręgowego w Warszawie ze skargą powodową przeciwko Towarzystwu dla Handlu i Selekcji Nasion „Agricola”, Piotrowi P. i Józefowi Sz. o zasądzenie trzech tysięcy dolarów w złotych polskich na tej zasadzie, że pozwani na zasadzie dołączonego do sprawy wekslu zostali winni powodowi żądaną przez niego sumę.

Zważywszy:

że świadkowie zbadani w tej sprawie ustalili, iż żyro pozwanych Sz. i P. na spornym wekslu było grzecznościowe; że, jak to stwierdzili świadkowie, pozwani Sz. i P. zażyrowali sporny weksel bez żadnego ekwiwalentu tylko w tym celu, aby pomóc Towarzystwu „Agricola”, dając mu możność w ten sposób zdyskontowania tego wekslu;

że, jak to stwierdzili świadkowie, powód O. doskonale o tem wiedział, że żyro na wekslu dane przez pozwanych P. i Sz. było dane przez nich grzecznościowo w celu dopomożenia firmie „Agricola” i że powód Krystyn O. był członkiem Rady Nadzorczej firmy „Agricola” i jako taki musiał o tem wiedzieć, iż pozwani gdzecznościowo żyrowali weksel w celu dopomożenia firmie „Agricola”; że jak stwierdza dołączony do sprawy protokuł posiedzenia Rady Nadzorczej Towarzystwa „Agricola”, O. doskonale wiedział o charakterze bezwalutowym żyr P. i Sz.

że art. 16 [obecnie 17 – przyp. remitent.pl] Ustawy Wekslowej, mówiąc, iż przeciw posiadaczowi dłużnik wekslowy nie może się zasłaniać zarzutami opartymi na swych osobistych stosunkach z wystawcą lub poprzednimi posiadaczami, tem samem daje możność czynić takie zarzuty w stosunkach wekslowych tam, gdzie wchodzą w grę bezpośrednio tylko osoby zainteresowane i ze sobą związane;

że O. nie można nazwać tym posiadaczem w rozumieniu art. 16 [obecnie 17 – przyp. remitent.pl] Ustawy, albowiem pod tym słowem prawodawca rozumiał trzeciego, obcego niewtajemniczonego w stosunki i nie wiedzącego jaki stosunek łączył jego poprzedników z wystawcą;

że powód O. był nie osobą trzecią, a tą osobą, która całą tę transakcję przeprowadzała, jako członek Rady Nadzorczej Towarzystwa „Agricola” i który w interesie tego Towarzystwa przyjął te dwa podpisy pozwanych Sz. i P., aby w ten sposób ułatwić kredyt Towarzystwu „Agricola”;

że przeto powód, który doskonale wiedział o bezwalutowości wekslu w stosunku do pozwanych Sz. i P. nie może żądać tera zasądzenia od nich tej sumy.

Sąd Okręgowy w Warszawie zawyrokował: W stosunku do pozwanych Piotra P. i Józefa Sz. powództwo oddalić.

Bezwarunkowy charakter weksla

Art. 17
Osoby, przeciw którym dochodzi się praw z weksla, nie mogą wobec posiadacza zasłaniać się zarzutami, opartymi na swych stosunkach osobistych z wystawcą lub z posiadaczami poprzednimi, chyba że posiadacz, nabywając weksel, działał świadomie na szkodę dłużnika.

Powyższy artykuł jest często cytowany jako dowód tego, że dłużnik wekslowy ma bardzo ograniczone pole do składania zarzutów. Ma on jednak zastosowanie w sytuacji, kiedy od wystawcy należności z weksla dochodzi osoba nie będąca remitentem – zazwyczaj dalszy indosant. W takim przypadku wystawca nie może uchronić się przed wykupem weksla, przedstawiając zarzuty przysługujące mu wobec któregokolwiek z wcześniejszych posiadaczy.

Jednakże duża część weksli nie posiada żadnych indosów, należności dochodzi przeto remitent bezpośrednio od wystawcy (albo w przypadku weksla z indosami, jeśli spór dotyczy bezpośrednio związanych z wekslem osób, gdzie jedna osoba otrzymała weksel od drugiej, np. indosant drugi dochodzący należności od pierwszego indosanta). W takim przypadku dłużnik może przedstawiać wszelkie zarzuty, jakie ma do wierzyciela wekslowego (np. że umowa, za którą zapłacił wekslem, nie została poprawnie wykonana) i nie sprzeciwia się to abstrakcyjności zobowiązania wekslowego.

Każdy weksel, który nie jest wyraźnie wystawiony nie na zlecenie, można zbyć na drodze indosu. Jednak osoba, która zbyła weksel w ten sposób, odpowiada przed kolejnymi posiadaczami za zapłatę. Jeśli zatem wystawca weksla własnego nie spłaci zobowiązania, posiadacz będzie mógł realizować swoje prawo z weksla od dowolnego z indosantów.

Czy odpowiedzialność indosanta jest bezwarunkowa?

Indosant może ograniczyć swoją odpowiedzialność za zapłatę, umieszczając na indosie klauzulę bez obliga lub bez odpowiedzialności za zapłatę.

Ustępuję bez obliga na rzecz…

Zamieszczenie powyższego indosu powoduje, że osoba zbywająca weksel nie odpowiada za jego zapłatę. Należności można dochodzić wyłącznie od wystawcy, lub od innych zobowiązanych indosantów, jeśli takowi istnieją.

Nadto odpowiedzialność indosanta jest uzależniona od przedstawienia weksla do zapłaty w określonym terminie i wykonania protestu. Weksel powinien być przedstawiony do zapłaty w dniu oznaczonym jako termin płatności lub w dwóch kolejnych dniach powszednich. Na okoliczność niezapłacenia powinien być sporządzony protest. Brak przedstawienia weksla do zapłaty w powyższym terminie i sporządzenia protestu skutkuje utratą możliwości dochodzenia należności od indosantów, ale nie od wystawcy.

Wyjątkiem jest weksel zawierający klauzulę bez protestu (bez kosztów), w którym do dochodzenia należności od indosanta wystarczy przedstawić wystawcy weksel do zapłaty w terminie, bez konieczności sporządzania protestu.

Pomyśl przed sprzedażą

Fakt odpowiedzialności indosanta ma znaczenie zwłaszcza wówczas, jeśli sprzedajemy weksel znacznie poniżej jej nominalnej wartości. W takich sytuacjach zazwyczaj chcemy, aby to kolejny posiadacz ponosił ryzyko niewypłacalności wystawcy, dlatego aby zabezpieczyć się przed dochodzeniem sumy wekslowej od nas, należy na indosie umieścić odpowiednią klauzulę.

Zdarzało się, że nieświadomość indosantów była wykorzystywana przez oszustów (np. sytuacja opisana w Gazecie Wyborczej, Wrocław, 20-03-2003 „Bój się weksla” Marcin Rybak).

Zalety regresu do indosantów

Możliwość dochodzenia należności od indosantów ma dość duże znaczenie praktyczne. Przede wszystkim ułatwia obieg weksla. Zazwyczaj osoba, od której przyjmujemy weksel, jest nam znana,  natomiast możemy nic nie wiedzieć na temat wcześniejszych posiadaczy weksla, czy wystawcy. Znajomość tamtych podmiotów nie jest nam jednak potrzebna, skoro w najgorszej sytuacji (nawet jeśli byliby oni niewypłacalni, czy ich podpisy byłyby podrobione), za zapłatę odpowiada ta osoba, od której weksel przyjęliśmy, i do której mamy zaufanie, skoro zdecydowaliśmy się na zawarcie z nią transakcji opartej na kredycie. Należy jednak pamiętać, że aby nie stracić możliwości regresu do indosanta, należy przedstawić weksel do zapłaty w terminie płatności, a w razie braku zapłaty sporządzić protest, jeśli weksel nie zawiera klauzuli zwalniającej nas z tego obowiązku.